Mortkowiczowa z Horwitzów Janina (1875–1960), pisarka, tłumaczka, redaktorka, wydawca. Ur. 20 X w Warszawie, była córką Gustawa Horwitza, urzędnika, i Julii z Kleinmanów, siostrą Maksymiliana Horwitza (zob.), Ludwika Horwitza (zob.) i Kamilli Kancewiczowej (zob.). Po ukończeniu w r. 1890 pensji żeńskiej Leokadii i Bronisławy Kosmowskich w Warszawie uczęszczała na kurs wychowania przedszkolnego pod kierunkiem Jadwigi Jahołkowskiej, a następnie studiowała psychologię na tajnym Uniwersytecie Latającym. Od wczesnej młodości związała się z postępowym środowiskiem działaczy oświatowych i społecznych. Pracowała w Czytelniach Bezpłatnych Warszawskiego Tow. Dobroczynności, kolportując książki wśród robotników i młodzieży. Była też członkiem Komisji Katalogowej, pisząc recenzje utworów dla dzieci. Jako pisarka debiutowała opowiadaniami dla dzieci, ogłaszanymi w r. 1892 w „Wieczorach Rodzinnych”. W l. 1896–1902 brała czynny udział w pracach tajnego Koła Kobiet i Koła Pedagogicznego. W r. 1903 wyszła za mąż za Jakuba Mortkowicza (zob.) i od t. r. pracowała razem z mężem w jego księgarni i wydawnictwie. Jako kierowniczka działu literatury dla dzieci i młodzieży starała się wydawać książki autorów polskich i obcych o wysokiej wartości artystycznej i pedagogicznej. Równocześnie rozwijała działalność literacką i publicystyczną. Pisała artykuły literackie, pedagogiczne, pogadanki, utwory dla dzieci i o dzieciach, recenzje, wspomnienia. Współpracowała m. in. z takimi pismami, jak „Ogniwo”, „Nowe Tory”, „Przegląd Pedagogiczny”, „Z Bliska i z Daleka”, „W Słońcu”. Opublikowała interesującą rozprawę O wychowaniu estetycznym (W. 1903), pogadanki Z naszej szkoły (W. 1918–19), szkic Sporty, kino, radio a… dobra książka (W. 1927). Razem ze Stefanią Sempołowską opracowała serię 16 czytanek dla dzieci W szkole i w domu (W. 1922–3). Napisała dwie książki o dzieciach: opowiadanie Stacho (W. 1906) i Anulka czyli osiem lat życia dziewczynki (W. 1928), zebrała i ułożyła bajki i opowiadania dla dzieci: Zaczarowana wyspa (W. 1907) i Przygoda w lesie (W. 1909). Duże zasługi położyła M. jako tłumaczka wartościowych utworów dla młodzieży pisarzy skandynawskich, angielskich, węgierskich, francuskich, np. A. Gjems-Selmer („Nad dalekim, cichym fiordem”, W. 1904), S. Lagerlöf („Cudowna podróż”, W. 1910–11), F. Molnár („Chłopcy z placu Broni”, W. 1922), H. Loftinga 9 tomów cyklu o doktorze Dolittle, W. 1936–1960; ostatni tom ukazał się już po śmierci M-ej.

W l. 1909–10 M. należała do komitetu redakcyjnego pisma dla dzieci „Promyk”, w l. n., wspólnie z Sempołowską, redagowała czasopisma dla młodego czytelnika: „Z Bliska i z Daleka” (1913–14) i „W Słońcu” (1916–26). Wyróżniały się one wysokimi walorami ideowymi i artystycznymi. W okresie pierwszej wojny światowej pracowała w tzw. Biurze Porad dla Bezdomnych, a następnie w Uniwersytecie Ludowym, postępowej placówce oświatowej. W l. 1927–8 pod redakcją M-ej wychodziła seria Dobre Książki dla Młodzieży (wydano tu m. in. utwory M. Dąbrowskiej, J. Korczaka, Z. Żurakowskiej, E. Nesbit). W r. 1929 prowadziła wykłady na Kursach Księgarskich przy Wydziale Pedagogicznym Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie. Po tragicznej śmierci męża w r. 1931 objęła ogólne kierownictwo firmy i zarządu Tow. Wydawniczego i, wraz z córką Hanną, prowadziła je z właściwą sobie energią do wybuchu wojny. Przy pomocy licznych życzliwych instytucji, osób i firm potrafiła w ciągu tych 8 lat wyprowadzić Tow. Wydawnicze z trudności finansowych i uchronić przed grożącą mu likwidacją. Wydała wiele książek zaplanowanych jeszcze przez męża oraz wybranych przez siebie, wśród nich sporo wartościowych pozycji. Równocześnie redagowała i wydawała pismo „Nowiny Wydawnicze z Literatury, Nauki i Plastyki” (1933–8). W czasie okupacji opiekę nad księgarnią i wydawnictwem sprawowali Anna Żeromska i Henryk Nikodemski, zaś M. i jej córka zmuszone były do ukrywania się. Po powstaniu warszawskim, w czasie którego uległ zniszczeniu cały jej dobytek osobisty i Tow. Wydawniczego, M. z córką zostały, po przejściu obozu w Pruszkowie, wywiezione na wieś pod Bochnię. W styczniu 1945 M. przeniosła się do Krakowa i podjęła próbę wznowienia działalności Wydawnictwa Jakuba Mortkowicza. Działało ono do r. 1950. W l. 1946–50 M. była równocześnie dyrektorem Oddziału Spółdzielni Wydawniczej «Książka» w Krakowie. Współpracowała z pismami „Odrodzenie” i „Życie Literackie”. W r. 1950 została członkiem Związku Literatów Polskich. Opracowała zarys historyczny O postępowych czasopismach dla dzieci i młodzieży w l. 1909–1926, „Studia Pedagog.” T. 5: 1958. Była odznaczona Srebrnym Wawrzynem Polskiej Akademii Literatury (1935) i Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1956). Zmarła 27 XII 1960 w Krakowie i została pochowana na cmentarzu Rakowickim. Pozostawiła córkę Hannę Mortkowicz-Olczakową (zob.).

Pol. Bibliogr. Liter., za l. 1944/5 i n.; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?, (Suplement); Mały słownik literatury dla dzieci i młodzieży, W. 1964; Nowy Korbut (Słownik Pisarzy); Słown. Pracowników Książki Pol., (J. Olkowska); – Grzegorczyk P., Twórcy i badacze kultury zmarli w 1960 r., „Znak” 1962 nr 7–8; Kuliczkowska K., Literatura dla dzieci i młodzieży, w: Obraz liter. pol. XIX i XX w., S. 5 t. III s. 570; taż, Literatura dla dzieci i młodzieży w l. 1864–1918, W. 1975 s. 120 i n.; Mlekicka M., Jakub Mortkowicz księgarz i wydawca, Wr. 1974; Mortkowicz-Olczakowa H., Pod znakiem kłoska, W. 1962 (fot.); – Grzelak W., Wśród autorów i książek, W. 1975; Mortkowiczowa J., Wspomnienia sprzed lat siedemdziesięciu, w: Kredą na tablicy, W. 1958; Pieczątkowski F., J. M., Przemówienie na wieczorze w Związku Literatów Polskich, „Księgarz” 1961 nr 19 (fot); Staff L., W kręgu literackich przyjaźni. Listy, W. 1966 (fot.); – „Dzien. Pol.” 1960 nr 309; „Życie Liter.” 1961 nr 2; – Arch. ZLP w Kr.

Józef Z. Białek